नेपालको आयात वृद्धिः पेट्रोलियम पदार्थ पहिलो स्थानमा, व्यापार घाटा झनै बढ्दो
Author
Dipesh Ghimire

चालु आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को पहिलो छ महिनामा नेपालले १३ खर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको वस्तुहरू आयात गरेको छ, जसमा पेट्रोलियम पदार्थ सबैभन्दा ठूलो हिस्सा ओगट्ने वस्तु बनेको छ। नेपाल राष्ट्र बैंकको पछिल्लो तथ्यांक अनुसार, कुल आयातमा सवारी साधन, मेसिनरी, औद्योगिक कच्चा पदार्थ, खाद्य तेल, औषधि, र संचार उपकरणको आयात उल्लेखनीय रूपमा बढेको छ।
नेपालले व्यापार घाटा न्यून गर्नका लागि उत्पादन वृद्धि र निर्यात प्रवर्द्धनमा ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ। हालको अवस्थामा, अधिकांश महत्वपूर्ण वस्तुहरूको लागि नेपाल परनिर्भर छ, जसले विदेशी मुद्रा सञ्चितिमा दबाब सिर्जना गरेको छ।
१. पेट्रोलियम पदार्थको सर्वाधिक आयात, नेपाल ऊर्जा सुरक्षामा अझै निर्भर
नेपालको कुल आयातको ठूलो हिस्सा पेट्रोलियम पदार्थमा केन्द्रित छ। चालु आर्थिक वर्षको पहिलो छ महिनामा मात्र १,३२०५९.६ मिलियन रुपैयाँ बराबरको पेट्रोलियम पदार्थ आयात गरिएको छ।
नेपालमा पेट्रोलियम पदार्थको अत्यधिक निर्भरता छ, जसको मुख्य कारण वैकल्पिक ऊर्जा स्रोतहरूको कमी हो। नेपालमा विद्यमान जलविद्युत् परियोजनाहरूले पर्याप्त उत्पादन गर्न नसक्दा तथा विद्युतीय सवारीसाधनको प्रयोग सीमित हुँदा पेट्रोलियम पदार्थमा निर्भरता घटाउने कुनै तत्काल समाधान देखिएको छैन।
२. गाडी र मेसिनरीको आयात उच्च दरमा
नेपालले सवारी साधन, गाडीका स्पेयर पार्ट्स तथा अन्य मेसिनरीको ठूलो मात्रामा आयात गरेको छ। तथ्यांकअनुसार:
सवारी साधन तथा स्पेयर पार्ट्स – ४२,८४१.७ मिलियन रुपैयाँ
अन्य मेसिनरी र उपकरणहरू – ३६,६०३.४ मिलियन रुपैयाँ
नेपालमा सार्वजनिक यातायातको विकास कमजोर भएकोले निजी सवारी साधनहरूको माग उच्च रहेको छ। साथै, निर्माण, उत्पादन तथा उद्योग क्षेत्रका लागि आवश्यक मेसिनरीहरू पनि नेपालमा उत्पादन नहुने भएकाले उच्च मात्रामा आयात गर्नुपरेको देखिन्छ।
३. उद्योग तथा निर्माण क्षेत्रका लागि कच्चा पदार्थको परनिर्भरता
नेपालले औद्योगिक तथा निर्माण क्षेत्रका लागि आवश्यक कच्चा पदार्थ उच्च परिमाणमा आयात गरेको छ।
फेरस उत्पादन (स्पन्ज आयरन) – २५,७१७.९ मिलियन रुपैयाँ
गर्म रोल गरिएको पातलो फलामे पाता (Hot Rolled Sheet) – १६,६४२.८ मिलियन रुपैयाँ
कोइला – ११,६१७.१ मिलियन रुपैयाँ
यी वस्तुहरू नेपालका इस्पात, निर्माण तथा औद्योगिक कारखानाहरूका लागि आवश्यक सामग्रीहरू हुन्। तर, नेपालमै कच्चा पदार्थ उत्पादन गर्न सकिने सम्भावनाहरू खोज्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ।
४. खाद्य तथा कृषि क्षेत्रमा निर्भरता, चामल तथा तेलको उच्च आयात
नेपालमा कृषिमा आधारित अर्थतन्त्र भए पनि कृषि उत्पादनमा आत्मनिर्भरता कमजोर छ।
चामल/धान – १८,९७१.९ मिलियन रुपैयाँ
क्रुड सोयाबिन तेल – २४,४०७.५ मिलियन रुपैयाँ
खाद्य तेल (Edible Oil) – १३,८७२.७ मिलियन रुपैयाँ
तरकारीहरू – ८,४३०.४ मिलियन रुपैयाँ
धान, खाद्य तेल तथा तरकारीहरूको ठूलो मात्रामा आयात हुनु नेपालमा कृषि उत्पादन प्रणाली अझै प्रभावकारी बन्न नसकेको संकेत हो। नेपालले कृषि क्षेत्रमा प्रविधि हस्तान्तरण, उत्पादकत्व वृद्धिका उपाय तथा कृषिजन्य निर्यात वृद्धि गर्नुपर्ने देखिन्छ।
५. स्वास्थ्य सामग्री र प्रविधिमा ठूलो खर्च
नेपालले औषधिजन्य सामग्री तथा टेलिकम उपकरणहरूमा पनि ठूलो रकम खर्च गरेको छ।
औषधि (Medicine) – २३,०९२.३ मिलियन रुपैयाँ
टेलिकम तथा संचार उपकरण (Telecommunication Equipment and Parts) – २०,९६२.८ मिलियन रुपैयाँ
नेपालमा औषधि उत्पादन सीमित रहेको कारण अधिकांश औषधि भारत तथा अन्य मुलुकबाट आयात गर्नुपर्ने बाध्यता छ। यस्तै, प्रविधि तथा टेलिकम क्षेत्रमा नेपालले आयातमा निर्भर रहनुपरेको देखिन्छ।
६. सुनको आयात सीमित, तर रसायन तथा विद्युतीय सामग्रीमा उच्च खर्च
नेपालमा सुनको आयात ८,२७३.८ मिलियन रुपैयाँमा सीमित रहँदा अन्य विद्युतीय उपकरण तथा रसायनिक सामग्रीको आयात उल्लेखनीय देखिन्छ।
रसायन (Chemical) – ८,५७४.६ मिलियन रुपैयाँ
विद्युतीय उपकरणहरू (Electrical Equipment & Goods) – १५,७६१.५ मिलियन रुपैयाँ + १०,४०७.९ मिलियन रुपैयाँ
नेपालले औद्योगिक रसायन तथा विद्युतीय उपकरणहरूको ठूलो मात्रामा आयात गरिरहेको छ, जसले देखाउँछ कि नेपालमा उद्योग तथा निर्माण कार्यका लागि आवश्यक उपकरणहरू उत्पादन गर्न अझै प्रयास गर्नुपर्नेछ।
७. व्यापार घाटा गहिरिंदै, निर्यात प्रवर्द्धन जरुरी
नेपालको आयातलाई हेर्दा व्यापार घाटा अझै गहिरिंदै गएको छ। मुलुकले आवश्यक सामग्रीहरूको अत्यधिक परिमाणमा आयात गर्नुपर्ने बाध्यता रहँदा निर्यातको परिमाण तुलनात्मक रूपमा अत्यन्तै न्यून छ।
निर्यात प्रवर्द्धनका उपाय:
कृषि उत्पादन तथा प्रसोधन उद्योग विस्तार
जलविद्युत् तथा विद्युतीय ऊर्जा उत्पादन वृद्धि
औद्योगिक तथा निर्माण सामग्री उत्पादनमा आत्मनिर्भरता
प्रविधि, सेवा तथा अन्य क्षेत्रबाट निर्यात वृद्धि
नेपालले आयात प्रतिस्थापन नीति प्रभावकारी रूपमा लागू गर्न सकेमा व्यापार घाटामा सुधार आउने देखिन्छ। साथै, कृषि उत्पादन, उद्योग तथा ऊर्जा क्षेत्रलाई प्राथमिकता दिएर आत्मनिर्भरता बढाउनेतर्फ नेपालले ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ।