रिभर्स रिपो: के हो, कसरी काम गर्छ, र यसको महत्त्व
Author
NEPSE trading
रिभर्स रिपो (Reverse Repo) एक मौद्रिक उपकरण हो जसको प्रयोग वित्तीय प्रणालीको तरलता व्यवस्थापन गर्न गरिन्छ। नेपाल राष्ट्र बैंकलगायत विश्वभरका केन्द्रीय बैंकहरूले वित्तीय स्थिरता र ब्याजदर सन्तुलन कायम गर्न यो उपकरण प्रयोग गर्छन्। यो प्रक्रिया बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूबाट अतिरिक्त तरलता घटाउन र वित्तीय प्रणालीलाई सन्तुलित बनाउन अत्यन्त प्रभावकारी मानिन्छ।
यस लेखमा हामी रिभर्स रिपोको परिभाषा, यसले कसरी काम गर्छ, यसको नीतिगत महत्त्व, अन्तर्राष्ट्रिय परिप्रेक्ष्य, र नेपालमा यसको प्रयोगबारे विस्तृत रूपमा चर्चा गर्नेछौं।
रिभर्स रिपो के हो?
रिभर्स रिपो भनेको केन्द्रीय बैंकद्वारा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूबाट अल्पकालीन अवधिका लागि रकम उधारो लिने प्रक्रिया हो। यस प्रक्रियामा केन्द्रीय बैंकले निश्चित ब्याजदरमा बैंकहरूको रकम लिन्छ र समयावधि सकिएपछि उक्त रकम ब्याजसहित फिर्ता गर्छ।
अत्यधिक तरलताको नियन्त्रण: बैंकिङ प्रणालीमा बढी तरलता हुँदा अर्थतन्त्रमा मुद्रा आपूर्ति अनावश्यक रूपमा बढ्न सक्छ, जसले गर्दा महँगी र अस्थिरता निम्त्याउँछ।
ब्याजदर नियन्त्रण: अतिरिक्त तरलता घटाउन र ब्याजदरलाई सन्तुलनमा राख्न रिभर्स रिपो प्रभावकारी मानिन्छ।
आर्थिक स्थायित्व: यो उपकरणले वित्तीय प्रणालीमा अनुशासन र स्थायित्व कायम गर्न मद्दत गर्छ।
रिभर्स रिपो कसरी काम गर्छ?
बोलकबोल प्रक्रिया: नेपाल राष्ट्र बैंकले रिभर्स रिपो कार्यान्वयनका लागि बोलकबोल प्रक्रिया सुरु गर्छ। यसमा, बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले केन्द्रीय बैंकलाई निश्चित ब्याजदर प्रस्ताव गर्छन्।
तोकिएको अवधि: रिभर्स रिपो सामान्यतः १४ दिनदेखि ६ महिनासम्मका लागि गरिन्छ। यस अवधिलाई अल्पकालीन र दीर्घकालीन समयका रूपमा वर्गीकृत गरिन्छ।
ब्याजदर निर्धारण: नेपाल राष्ट्र बैंकले न्यूनतम ब्याजदर निर्धारण गर्छ। उक्त ब्याजदरका आधारमा बैंकहरूले बोलकबोल गर्छन्।
तरलता संकलन: केन्द्रीय बैंकले छनोट गरिएका बैंकहरूको रकम संकलन गरी समयसीमाभित्र ब्याजसहित फिर्ता दिन्छ।
नेपालमा, "क", "ख", र "ग" वर्गका बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरू मात्र रिभर्स रिपोमा सहभागी हुन योग्य मानिन्छन्।
नेपालमा रिभर्स रिपोको प्रयोग
नेपाल राष्ट्र बैंकले रिभर्स रिपो उपकरणलाई आफ्नो मौद्रिक नीतिको अभिन्न अंशका रूपमा प्रयोग गर्दै आएको छ। यसले वित्तीय प्रणालीलाई स्थिर बनाउने र अर्थतन्त्रलाई सन्तुलनमा राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
मौद्रिक नीतिमा योगदान:
तरलता व्यवस्थापन: बैंकिङ प्रणालीमा अतिरिक्त तरलता हुँदा नेपाल राष्ट्र बैंकले रिभर्स रिपोमार्फत रकम संकलन गरी मुद्रा आपूर्ति घटाउँछ।
ब्याजदर नियन्त्रण: बजारमा तरलता घट्दा बैंकहरूले उपलब्ध रकमलाई सावधानीपूर्वक प्रयोग गर्छन्, जसले ब्याजदर सन्तुलनमा रहन्छ।
अर्थतन्त्रमा स्थायित्व: महँगी नियन्त्रण गर्ने र आर्थिक स्थायित्व कायम गर्ने उद्देश्यले यो उपकरण प्रयोग गरिन्छ।
उदाहरण:
नेपाल राष्ट्र बैंकले वित्तीय वर्ष २०८०/८१ मा रिभर्स रिपो बोलकबोलमार्फत बैंकिङ प्रणालीबाट ५० अर्ब रुपैयाँ संकलन गरेको थियो।
अन्तर्राष्ट्रिय परिप्रेक्ष्य
रिभर्स रिपो विश्वभरका केन्द्रीय बैंकहरूले अपनाउने एउटा साझा मौद्रिक उपकरण हो।
संयुक्त राज्य अमेरिका: अमेरिकी केन्द्रीय बैंक (Federal Reserve) ले रिभर्स रिपो प्रणालीमार्फत बजारमा तरलता घटाउन भूमिका खेल्छ।
भारत: भारतीय रिजर्भ बैंक (RBI) ले रिभर्स रिपोलाई अल्पकालीन मौद्रिक स्थायित्वका लागि प्राथमिकता दिएको छ।
भारत र नेपालबीच तुलना:
नेपाल र भारत दुवै देशमा रिभर्स रिपोको कार्यान्वयन प्रक्रियामा समानता भए पनि भारतको बजार आकार ठूलो भएकाले यसको प्रभाव झन् व्यापक देखिन्छ।
रिभर्स रिपोको फाइदा
महँगी नियन्त्रण: अतिरिक्त तरलता घटाउँदा बजारमा मुद्रास्फीति नियन्त्रण गर्न मद्दत पुग्छ।
तरलता व्यवस्थापन: बैंकहरूले आफ्नो तरलता व्यवस्थापनलाई व्यवस्थित गर्न रिभर्स रिपोको प्रयोग गर्छन्।
ब्याजदर स्थिरता: यो उपकरणले ब्याजदरलाई सन्तुलित राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
वित्तीय प्रणालीमा अनुशासन: रिभर्स रिपोको प्रयोगले बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूमा अनुशासन कायम राख्छ।
चुनौतीहरू
वित्तीय संस्थाहरूको भाग लिने रुचि: रिभर्स रिपोमा भाग लिन बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको रुचि प्रायः कम हुन सक्छ, विशेष गरी ब्याजदर न्यून रहेको अवस्थामा।
आवधिक प्रभाव: यो उपकरणको प्रभाव सामान्यतया छोटो समयका लागि मात्र देखिन्छ।
बजारमा अस्थिरता: रिभर्स रिपोको अधिक प्रयोगले वित्तीय प्रणालीमा अस्थिरता निम्त्याउन सक्छ।
रिभर्स रिपो मौद्रिक नीतिको एक महत्त्वपूर्ण उपकरण हो, जसले वित्तीय प्रणालीमा स्थायित्व कायम गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान दिन्छ। नेपाल राष्ट्र बैंकले यसको प्रभावकारी प्रयोग गर्दै अर्थतन्त्रलाई सन्तुलनमा राख्न भूमिका खेलिरहेको छ। यद्यपि, यसका केही चुनौतीहरू छन्, तिनलाई सम्बोधन गर्न दीर्घकालीन रणनीति अपनाउन आवश्यक छ।
नेपाल जस्तो विकासशील देशका लागि रिभर्स रिपोले वित्तीय प्रणालीलाई सुदृढ बनाउन र आर्थिक स्थिरता कायम गर्न महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउनेछ।
थप जानकारीका लागि, नेपाल राष्ट्र बैंकको वेबसाइट (www.nrb.org.np) मा जानुहोस्।
